عزيز مصطفايي[1]
*مقدمـه :
یکی از اساسی ترین شاخص های هویت فرهنگی زبان هست از طریق زبان فرهنگ بـه طور مداوم باز تولید و از نسلی بـه نسل دیگر انتقال مـی یـابد علاوه بر نقش انتقال و باز تولید فرهنگی زبان عامل همبستگی و تقویت روح ملی خواهی و قوم گرایی هست . ع پروفایل بنام بفرین زبان از دیدگاه ملی خواهان و قوم گرایـان عامل مـهم هویت سازی هست واز دید اجتماعی و در یک چهارچوب فرهنگی ملی و قومـی زبان سرآغاز هویت هست به همـین دلیل ملی گرایـان درون هرکجا کـه هستند برآنند زبان ملی آنجارواج کامل و تام یـابد . ع پروفایل بنام بفرین زبان یک پدیده اجتماعی هست و منعکننده ویژگیـهای جامعه ای هست که درون آن بکار مـی رود و آینـه تمام نمای فرهنگ مردمـی هست که بـه آن زبان سخن مـی گویند مـیان فرهنگ و تمدن یک جامعه و زبانی کـه مردمان آن جامعه با آن تکلم مـی کنند ارتباط تنگاتنگ و متقابلی وجود دارد بدین معنی کـه فرهنگ بر سخن و کاربرد زبان تاثیر مـی گذارد و زبان مـی تواند بر تعبیرهای فرهنگی از واقعیت تاثیر گذارد . مسأله یـافتن ریشـه قطعی زبانـهای عالم و از آن جمله زبان کردی از دیرباز امروز مورد اختلاف عقیده پژوهشگران بوده و مـی باشد درون حالی کـه اصولاً تلاش به منظور رسیدن بـه آبشخور و تبار زبانـهای بشر درون این روزگار نـه تنـها نتیجه بخش نخواهد بود بلکه تباه وقت هست و اساساً حل این معما بر روند حرکت طبیعی و قهری زبان نیز هیچگونـه تاثیر مثبتی ندارد . درون حالی کـه آنچه از نظر علم زبان شناسی مورد انتظار و حائز اهمـیت هست بررسی وضع موجود زبانـهای عالم هست بنابراین درون مورد زبان کردی نیز صرف نظر از پیشینـه دور و دراز و تاریخچه کهن آن بـه واقعیت انکارناپذیر و عینی و ملموس این زبان درون روزگار فعلی حتما توجه نمود کـه امروزه زبان کردی با انشعابهای متنوع آن بالغ بر 40 مـیلیون نفر درون نقاط مختلف گویش دار دارد و به عنوان یکی از زبانـهای فعال و زنده دنیـا درون مجامع و سازمانـهای جهانی شناخته شده و نام آن ثبت گردیده هست . امروزه مردمان کرد زبان علاوه بر اینکه درون غالب نقاط جهان پراکنده اند اختصاصاً درون بخش وسیعی از خاورمـیانـه کـه سرزمـین اجدادی و زادگاه آنان هست و غالباً بـه نام کردستان معرفی گردیده هست سدارند ؛ درون حالی کـه به دلیل تاثیر عوامل گوناگون سیـاسی ، ع پروفایل بنام بفرین جغرافیـایی ، اجتماعی ، فرهنگی و ..... درون چگونگی سخن گفتن آنـها تغییراتی بـه وجود آمده هست که درون بدو امر به منظور شنونده غیر کرد زبان درشنیدن این زبانـهای متنوع تصور چند زبان مختلف حاصل مـی شود اما اگر از گویش داران کرد درون هر نقطه عالم علی رغم اختلافی کـه در سخن گفتن آنـها وجود دارد از نوع زبان آنان سوال شود همگی بدون استثناء نوع زبان خود را «کردی» معرفی مـی کنند و این اشتراک عقیده روشن ترین دلیل مبنی بر «یکی» بودن آبشخور اصلی شاخه های متنوع این زبان هست البته چنین ادعائی تنـها منحصر بـه زبان کردی نیست و در مورد زبانـهای دیگر چون فارسی ، عربی ، انگلیسی ، روسی ، چینی ، اسپانیولی و ......... نیز درست هست .
*شاخه های زبان کردی امروز و حوزه جغرافیـایی هر کدام
الف) کرمانجی شمالی : ع پروفایل بنام بفرین این شاخه دارای گونـه های زیر هست : جزیره ای ، هکاری ، بایزیدی ، بوتانی ، شمـیدینانی ، بادینانی
حوزه جغرافیـایی
1- درون ترکیـه : مناطق کرد نشین جزیره ، دیـاربکر ، ارزروم ، بایزید ، هکاری ، ماردین ، بتلیس ، حران ، اگری ، شمدینان
2- درون عراق : عقده ، دهوک ، زاخو ، عمادیـه ، سنجار و .....
3- درون ایران : ارومـیه ، سلماس ، ماکو ، نقده ، برادوست ، ترگور ، مرگور ، و کردهای خراسان
4- درون سوریـه : تمام مناطق کرد نشین از جمله : قامـیشلی ، حسکه
5- کردهای ساکن : ارمنستان ، آذربایجان ، گرجستان ، ترکمنستان و ......
ب) کرمانجی جنوبی (سورانی) : این شاخه دارای گونـه های زیر هست : مکریـانی ، سورانی (به طور اخص) ، اردلانی ، جافی
حوزه جغرافیـایی
1- مکریـانی درون ایران : مـهاباد ، بوکان ، سردشت ، پیرانشـهر ، نقده ، اشنویـه
2- سورانی (به طور اخص)
2-1 درون عراق : سلیمانیـه ، کرکوک ، اربیل ، موصل ، روانداز ، چم چمال ، شقلاوه ، کویـه ، قلعه دیزه
2-2 درون ایران : سقز ، بانـه ، مریوان ، تکاب
3 – اردلانی درون ایران : سنندج ، دیواندره ، کامـیاران ، لیلاخ ،قروه
4- جافی
4-1 درون عراق : شـهر زور ، کرکوک ،حلبجه، کلار ، کفری و .....
4-2 درون ایران : جوانرود ، روانسر ، سرپل ذهاب ، ثلاث باباجانی،باینگان،قسمت هایی ازشـهرستان پاوه
ج) کلهری ،کرمانشاهی – لری
این شاخه دارای گونـه های زیر هست : کرمانشاهی ، لری ، فیلی ، لکی ، بختیـاری
حوزه جغرافیـایی
1- کرمانشانی
1-1 درون ایران : کرمانشاه ، دالاهو صحنـه ، کنگاور ، قصر شیرین ، هرسین ، سنقر کلیـایی ، اسلام آباد ، قروه ، بیجار ، ایلام ، ایوان ، آبدانان ، مـهران ، دهلران
2-1 درون عراق : خانقین ، مندلی ، نواحی بدره و ....
2- لری ، لکی ، فیلی ، بختیـاری
در ایران : لرستان ، پشتکوه ، بخشی از ایلام و .....
د) گورانی (هورامـی) – زازایی
این شاخه دارای گونـه های زیر هست : گورانی (اورامـی) ، زازایی
حوزه جغرافیـایی
1- گورانی (اورامـی)
2-1 درون ایران : اورامان تخت شامل جنوب مریوان ، ژاو رود ، اورامان لهون شامل پاوه ، نوسود ، نودشـه
1-2 درون عراق : بیـاره ، تویله ،مناطقی از حلبجه، منطقه زنگنـه و کاله یی درون کرکوک
2- زازایی
در ترکیـه : بخشـهائی از مناطق : بین گول ، دیرسیم ، خارپوت ، معدن ، ارزنجان ، دیـاربکر، اورفا ، بتلیس
شایسته بحث هست که درون مناطقی کـه برای هر کدام از شاخه هایی زبان کردی بـه طور اختصاصی ذکر شده هست گویش داران سایر شاخه نیز کم و بیش وجود دارند و آنچه بیـان شده هست صرفاً براساس اکثریت گویش داران هر شاخه درون هر منطقه هست .
*دستور زبان :
اکنون زبان کردی با وجود دو نوع حروف عربی و لاتین نوشته مـی شود . درون کشورهای ایران – عراق و سوریـه نوشتن کردی با حروف عربی و در ترکیـه و شوروی با حروف لاتین نوشته مـی شود . الفبای کردی مرکب از 28 حرف بترتیب زیر هست .
ا – ء – ب – پ – ت – ج – چ – ح – خ – د – ر – ز – ژ – س – ش – ع – ف- ق – ڤ (مـیان واو و فا) تلفظ مـی شود . ک – گ – ل – م – ن – و – (واو کوتاه) و (وا بلند) ه – ی – چنانچه مـی بینید حروف ط– ظ – ص – ض- ذ – ث – درون کردی وجود ندارد و به جای (ط) حرف (ت) بـه جای ظ – ذ – ض – حرف ز و بجای ص – ث حرف( س) نوشته و تلفظ مـی شود و در عوض حرفی بنام (ڤ) مخصوص بخود دارد کـه صدائی ما بین (و) و ف دارد مانند تا ڤگه = آبشار . حرف ل نیز درون کردی دو نوع تلفظ مـی شود ل بزرگ کـه تلفظی همچون ض درون عربی دارد و اغلب به منظور مبتدیـان حتی کرد زبانان با حرف ض عربی اشتباه مـی شود مانند کال = نرسیده و دیگری ل کوچک کـه تلفظی مانند ل فارسی دارد مانند لیوار = لبه به منظور تشخیص ل بزرگ از کوچک بر روی آن علامت (^) مـی گذارند مانند خال = نشانـه حرف ل بزرگ درون فارسی وجود ندارد ولی درون زبان انگلیسی فراوان تلفظ مـی شود و هر جا حرف ماقبل l حرف A باشد صدای لام کردی مـی دهد و فارسی زبانان کـه با زبان انگلیسی آشنایی دارند مـی توانند صدا و طرز تلفظ بزرگ را از روی این کلمات انگلیسی بفهمند . SHALL – SPICUAL همچنین درون زبان کردی دو نوع (ر) موجود هست . یکی (ر) بزرگ کـه بالا یـا پایین آن (^) مـی گذارند (اکنون بیشتر علامت (^)در پایین ر مـی گذارند ) مانند روژ= روز و این نوع تلفظ ر درون فارسی نیز وجود دارد مانند روز – راه – راست ولی درون فارسی علامتی بر روی آن نمـی گذارند و تلفظ آن سماعی و از راه تمرین و ممارست هست . نکته قابل ذکر درون مورد حرف (ر) درون کردی این هست که تمام (ر) های کـه در اول کلمات مـی آیند (ر) بزرگند و اگر علامت (^) نیز درون زیر یـا روی آن نوشته نشود مانعی ندارد . البته (ر) بزرگ درون وسط و آخر کلمات نیز مـی یـابد ولی (ر) کوچک همـیچوقت درون اول کلمات نمـی آید . حروف صدا دار (مصوتها ) درون کُردی بدینقرارند : ا – ه – و – وو – ی – ی ی . درون زبان کردی (و) بر دو قسم هست یکی واو طولانی کـه بصورت (وو) نوشته مـی شود و کشیده مـی شود مانند :کورد – گول – بولبول و همچنین یک نوع (و) بـه نام (و) کراوه و ه بمعنی (باز) داریم کـه بر روی آن علامت (^) مـی گذارند مانند گول – چول و همچنین یکنوع (ی) بـه نام (ی) کراوه وه یـا باز داریم مانند دی و سی و کی کـه همانره عربی محسوب مـی شود و بر روی آن علامت (^) مـی گذارند . همزه اول کلمـه پیوسته بصورت کرسی نوشته مـی شود مانند : ئه ندازه – ئازاد – ئاشـه وان – ئیران و در وسط و آخر کلمـه همزه اگر ساکن باشد بـه صورت اصلی خود (ء) نوشته مـی شود و چنانچه همزه ی وسط و آخر کلمـه متحرک باشد مثل همزه اول کلمـه باز بـه صورت کرسی نوشته مـی شود مانند سوئال – هه رئیستا . درون زبان کردی تشدید وجود ندارد و به جای آن حرفی را کـه مشدد مـی گیرد دو بار تکرار مـی کنند ؛ مانند : زللـه درون کردی هر جا بعد از همزه الف باشد (مد) بـه همزه وصل مـی گردد مانند ئاسن کـه با رسم الخط فارسی آسن نوشته مـی شود و یـا بالعاگر بخواهیم کلمـه آرد فارسی را با رسم الخط کردی بنویسیم اینطور مـی نویسیم (ئارد) .
منابع:
1- رخزادی ، علی، آواشناسی و دستور زبان کردی ، 1379 انتشارات الوند
2- ایلخانی ، مصطفی، خوداموز کامل کردی انتشارات محمدی سقز
3- امـینی ، امـیر، تحقیقی پیرامون زبان کردی 1377 انتشارات هدف ، تهران
[1] كارشناسي ارشد مردم شناسي دانشگاه تهران
[فرهنگ عامـه - زبان كردي وحوزه جغرافيایي آن(عزیز مصطفایی) ع پروفایل بنام بفرین]